احیا یکی از روش‌های پخت آلترناتیو در سرامیک است که با تغییر شرایط جو کوره، ظاهر و بافت لعاب‌ها را به شکل خاص و متفاوتی درمی‌آورد.
در حالت معمول، لعاب‌ها و بدنه‌ها در محیط اکسیدی پخته می‌شوند؛ یعنی اکسیژن کافی در جو کوره وجود دارد و اکسیدهای فلزی در حالت پایدار اکسید باقی می‌مانند. اما وقتی اکسیژن محیط کاهش می‌یابد، فلزات موجود در لعاب یا بدنه، مقداری از اکسیژن خود را از دست می‌دهند و به فرم پایین‌تر اکسایش (حالت احیاشده‌تر) تبدیل می‌شوند.
برای مثال: اکسید مس دو ظرفیتی (CuO) → اکسید مس یک ظرفیتی (Cu₂O) → فلز مس (Cu)
در نتیجه، رنگ‌ها در لعاب تغییر می‌کنند، معمولاً تیره‌تر، گرم‌تر و متالیک‌تر می‌شوند.
هدف اصلی ما از احیا در سرامیک، ایجاد تنوع رنگ و جلوه‌های متالیک در لعاب، افزایش عمق رنگ و بافت هنری، و تولید اثرات یکتا و غیرقابل تکرا است.
مراحل اجرای احیا در کوره گازی
قطعات تا دمای مورد نظر لعاب (معمولاً بین ۱۰۰۰ تا ۱۳۰۰ °C بسته به نوع بدنه و لعاب) پخت می‌شوند. تا این مرحله جو کوره اکسیدی است؛ یعنی هوای ورودی و سوخت در تعادل هستند. پس از رسیدن به دمای نهایی و اتمام برنامه‌ی داده شده به کوره، مشعل خاموش شده و به حالت شمعک در می‌آید. پس از خاموش کردن مشعل و بستن شیر گاز، دریچه‌های کوره را ببندید و اجازه دهید کوره به صورت طبیعی سرد شود تا به دمای موردنظر خود برای ایجاد فضای کاهشی برسید و دوددهی را آغاز کنید.
برای انجام احیا، در محدوده‌ی دمایی (برای بدنه ارتن‌ور بین 800-680 °C و برای بدنه استون‌ور و پرسلان بین 1200-950 °C)، ورودی هوا یا دریچه‌های اگزوز مشعل کمی بسته می‌شوند تا میزان اکسیژن کاهش یابد. شعله زرد و بلندتر می‌شود، و نوک شعله بیرون از دودکش دیده می‌شود (نشانه‌ی احتراق ناقص).
در این مرحله می‌توان مواد سوختی دودزا (چوب خشک، کاغذ، خاک‌اره، قند یا مواد نفتی سبک) را وارد کوره کرد. سوختن این مواد در فضای محدود اکسیژن باعث ایجاد جو احیایی شده و واکنش‌های کاهش در لعاب و بدنه شکل می‌گیرد.
در این مرحله باید دریچه کوره کمی باز باشد تا ماده سوختی داخل انداخته شود. بلافاصله پس از شعله‌ور شدن، دریچه‌ها و درب بسته شوند تا دود داخل کوره محبوس بماند. این دود، اکسیژن باقیمانده را مصرف کرده و جو را به حالت احیایی شدید می‌برد. پس از انجام دوددهی و بستن دریچه‌های کوره، اجازه دهید کوره به صورت طبیعی تا دمای محیط سرد شود و سپس اقدام به باز کردن درب کوره کنید. سعی کنید زیر 100 درجه درب و دریچه‌ها را باز نکنید.
برای رسیدن به بهترین نتیجه از پخت احیایی خود، توصیه می‌شود در سه دمای مشخص دوددهی صورت بگیرد که از ایجاد جو کاهشی در داخل کوره مطمئن شوید.
نکنه مهم :
دمای ایده‌آل دوددهی و احیا بستگی به نوع بدنه، لعاب، مهارت هنرمند، نوع سوخت مصرفی، دمای محیط و طراحی داخلی کوره دارد. بنابراین، معرفی یک دمای مشخص برای همه کاربران امکان‌پذیر نیست. آزمون و خطا در بازه دمایی پیشنهادی، بهترین راه برای یافتن دمای مناسب است.
در بدنه ارتن‌ور دماهای پایین‌تر (۶۸۰–۷۵۰ °C) بیشتر باعث احیای سطحی و جلوه دودی مات می‌شوند، در حالی که در بدنه‌های استون‌ور و پرسلان دماهای بالاتر (۹۵۰–۱۲۰۰ °C) برای ایجاد رنگ‌های متالیک عمیق و تغییرات شدید لعاب لازم است.
مواد مشتعله و اثرات آن‌ها
| ماده | شدت احیا | دود تولیدی | اثر جانبی |
|---|---|---|---|
| چوب خشک / خاک‌اره | متوسط | زیاد | ایمن‌تر، دود طبیعی |
| کاغذ و مقوا | ملایم | متوسط | اثر دودی نرم‌تر |
| قند | شدید | زیاد و چسبناک | عمر پتوی نسوز را کاهش می‌دهد؛ به‌دلیل بخارات چسبنده‌ی کربنی که روی الیاف پتویی می‌نشیند و در دفعات بعد می‌سوزند |
| پلاستیک سبک / نایلون | خیلی شدید | بسیار زیاد، سمی | غیرایمن؛ تولید گاز کلر و بخارات سمی، فقط در محیط باز و صنعتی |
| نفتالین یا پارافین | شدید | زیاد | اثر احیایی بالا ولی خطر انفجار بخار در حجم زیاد |
| مواد نفتی سنگین | خیلی شدید | سیاه | خطرناک؛ می‌تواند باعث آتش ناگهانی یا تخریب نسوزها شود |
نکات مهم احیا در پخت لعاب
-
بخارات قند و پلاستیک باعث چسبندگی و زغال‌ماندگی روی بافت پتو می‌شوند و به‌مرور الیاف نسوز را می‌سوزانند؛ این موضوع باعث شکنندگی، ترد شدن و کاهش عمر مفید نسوز می‌شود.
-
احیای سنگین ممکن است باعث برگشت دود و گاز مونوکسیدکربن شود؛ احیا در فضای باز و استفاده از ماسک فیلترکربن ضروری است.
-
با افزودن بیش از حد مواد مشتعل در انجام احیا، ممکن است فشار ناگهانی و ترک در آجرهای نسوز(در صورت داشتن کوره گازی آجری) یا آسیب به لعاب‌ها شود.
-
احیای بیش از حد، در برخی لعاب‌ها باعث حباب‌زدگی یا بوی فلزی ناخوشایند در سطح می‌شود.
-
برای کنترل دقیق‌تر، گیج فشار گاز و دماسنج دودکش نصب کنید تا بتوانید متوجه شوید در چه دمایی شعله کامل یا ناقص سوخته است.
-
اگر لعاب در اثر احیای شدید تیره و مات شد، در پخت بعدی بخشی از احیا را به‌صورت مرحله‌ای انجام دهید.
لعاب‌های احیایی نه‌تنها جلوه‌ای هنری و منحصربه‌فرد دارند، بلکه برای تولید کارهایی کاربردی و قابل فروش نیز کاملاً مناسب‌اند. ترکیب‌هایی مثل «زرین‌فام» نیز در این فرایند قابل اجرا هستند و می‌توانند کیفیت نهایی را ارتقا دهند.
اگر مایلید تجربه‌ای عملی از پخت احیا داشته باشید، می‌توانید کوره‌های گازی کوره ستاره را سر بزنید.
کاربرد پخت احیا در بدنه‌های دمابالا:
یکی از چالش‌های کار با بدنه پرسلان، کنترل پلاستیسیته است. استفاده از بالکلی یا بنتونیت می‌تواند پلاستیسیته را بالا ببرد اما سفید بودن بدنه را تحت تأثیر قرار دهد و باعث کرمی شدن رنگ آن شود. برای حفظ حداقل میزان آهن در بدنه و رسیدن به سفیدی مطلوب، از دمای ۱۱۰۰ تا ۱۲۵۰ درجه یک احیای ملایم انجام می‌دهیم. در این مرحله، آهن موجود در بدنه به رنگ آبی روشن درمی‌آید و نتیجه نهایی سفید و شفاف می‌شود. وقتی هدف رسیدن به بالاترین درجه سفیدی بدنه است، احیا در رفت انجام می‌شود تا آهن‌های موجود از رنگ کرمی به آبی روشن تغییر کنند و نتیجه‌ای کاملاً شفاف و سفید حاصل شود.
لعاب سلادن، نمونه‌ای از لعاب‌های احیایی در دمای بالا است که بر پایه آهن عمل می‌کند. این لعاب از حدود ۱۱۰۰ درجه شروع به ذوب شدن می‌کند و تا بالای ۱۲۰۰ درجه ادامه دارد. برای احیا در کوره گازی واگنی، در هنگام رفت، از دمای حدود ۱۳۰۰ تا ۱۲۰۰ درجه مشعل کم می‌شود تا احتراق ناقص رخ دهد و لعاب احیا شود. این مقدار احیا کافی است و نیاز به مواد مشتعل ندارد. در این روش، احیا برای خود بدنه، در رفت انجام می‌شود و برای لعاب، احیا هم در رفت و هم در برگشت امکان‌پذیر است، به‌خصوص اگر کوره شما به‌خوبی ایزوله نباشد.
سؤالات متداول درباره‌ی احیا در کوره گازی
منابع
برای ایجاد جو احیا، در محدوده‌ی دمایی مشخص (معمولاً بین ۹۰۰ تا ۱۲۵۰ درجه)، دریچه‌های هوا یا دودکش کمی بسته می‌شوند تا اکسیژن کاهش پیدا کند. سپس مقدار کمی ماده‌ی سوختی مثل چوب خشک، کاغذ، قند، پلاستیک یا نفتالین درون شعله یا از دریچه وارد می‌شود. سوختن ناقص این مواد، اکسیژن محیط را مصرف کرده و جو احیا را شکل می‌دهد.
رایج‌ترین مواد چوب، کاغذ، خاک‌اره، قند، یا مقدار کمی ماده‌ی نفتی مثل نفتالین هستند. قند گرچه ارزان و در دسترس است، اما دود چسبناک آن به نسوزها و پتوی کوره می‌چسبد و عمر آن‌ها را کاهش می‌دهد. استفاده از چوب خشک یا خاک‌اره تمیز معمولاً بهترین گزینه است.
زمانی که شعله‌ها نارنجی مایل به قرمز و دود غلیظ از دودکش خارج شود، نشانه‌ی کاهش اکسیژن است. پس از چند دقیقه، می‌توان دودکش را به‌آرامی باز کرد تا گازها تخلیه شوند، سپس دوباره بسته شود تا تعادل حفظ شود.
زیاد ریختن سوخت یا بستن کامل دریچه‌ها ممکن است باعث خفگی شعله، تولید دود بیش از حد، یا سیاه شدن لعاب شود. همچنین احیای طولانی‌مدت می‌تواند آجرها و پتوهای نسوز را زودتر فرسوده کند.
لعاب‌های حاوی مس، آهن، کبالت و منگنز بیشترین تغییر رنگ را در جو احیا نشان می‌دهند. مثلاً مس از سبز به قرمز مایل به برنزی و آهن از قهوه‌ای به آبی یا خاکستری تبدیل می‌شود.