پخت‌های آلترناتیو به مجموعه‌ای از شیوه‌های سنتی و معاصر اطلاق می‌شود که خارج از روند استاندارد پخت در کوره‌های برقی یا گازی معمول انجام می‌گیرند. این روش‌ها غالباً بر مبنای تعامل مستقیم شعله، دود، خاکستر و بخارات با بدنه و لعاب سرامیک شکل می‌گیرند و نتیجه‌ای یکتا، غیرقابل‌تکرار و متفاوت از پخت‌های متداول به‌دست می‌دهند. مهم‌ترین این شیوه‌ها عبارت‌اند از:
- پخت راکو
منشأ این روش ژاپنی است. در این شیوه، قطعه پس از رسیدن به دمای حدود ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد، در حالی که هنوز داغ است از کوره خارج می‌شود و در بستری از مواد آلی مانند خاک‌اره، برگ خشک یا کاه قرار می‌گیرد.
شرایط احیایی و کاهش اکسیژن موجب شکل‌گیری رنگ‌های متالیک، ترک‌های ریز کنترل‌شده و جلوه‌های ویژه بر سطح لعاب می‌گردد. - پخت گودالی (Pit Firing)
قدیمی‌ترین شکل پخت سفال است. قطعات خام یا بیسکوییت در گودالی حاوی چوب، برگ و مواد آلی دیگر چیده شده و با آتش مستقیم پخته می‌شوند.
اثرات دودی و لکه‌های رنگی نامنظم، ویژگی اصلی این روش است. سطح معمولاً بدون لعاب باقی می‌ماند و در پایان با واکس یا پولیش پرداخت می‌شود. - پخت با کوره‌های چوب‌سوز
در این شیوه سنتی ژاپنی، خاکستر چوب در دماهای بالا بر سطح بدنه می‌نشیند و به لعاب طبیعی تبدیل می‌شود.
حاصل کار، طیفی از رنگ‌ها و بافت‌های تصادفی و غیرقابل پیش‌بینی است که ارزش هنری ویژه‌ای دارند. - لعاب‌زنی با نمک
در دماهای بالا، با افزودن نمک طعام (NaCl) به فضای کوره، بخارات سدیم با سیلیس بدنه واکنش داده و لایه‌ای شیشه‌ای با بافت پرتقالی ایجاد می‌کنند. - لعاب‌زنی با سودا (کربنات سدیم)
مشابه روش نمک، اما با استفاده از کربنات سدیم یا بی‌کربنات سدیم. نتیجه، سطحی نرم‌تر و متنوع‌تر نسبت به لعاب نمکی است.
- اسموک فایر
قطعات بیسکوییت پس از پخت، در مواد دودی قرار داده می‌شوند. این امر موجب سیاه‌شدن و ایجاد جلوه‌های مات و براق متناوب بر سطح بدنه می‌شود. - لعاب‌زنی بخاری
در این روش از ترکیبات فرّار مانند کلریدها یا سولفات‌ها در دماهای بالا استفاده می‌شود. بخارات حاصل روی سطح سفال رسوب کرده و رنگ‌ها و جلوه‌های متالیک ایجاد می‌نمایند. - احیا
در پخت احیا، اکسیژن در فضای کوره محدود می‌شود تا واکنش‌های شیمیایی خاصی در لعاب و بدنه رخ دهد. این فرآیند باعث ایجاد رنگ‌های عمیق‌تر و تنوع بافت در لعاب‌های مسی و آهنی می‌شود. برای اطلاع بیشتر از این روش پخت به مطلب احیای لعاب در کوره گازی مراجعه فرمایید. - لاستر احیایی
لاستر احیایی یک پخت ثانویه است که پس از بیسکوییت انجام می‌شود و در دمای ۶۰۰ تا ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد صورت می‌گیرد. ترکیبات فلزی روی سطح قطعه اعمال شده و در جو احیایی براقیت و جلوه‌های متالیک ایجاد می‌کنند. این روش برای هر دو نوع کوره پتویی و آجری قابل اجراست و طیف رنگی شامل طلایی، نقره‌ای و مسی است. - کاپرمت
کاپرمت نوعی راکو است که با استفاده از لعاب‌های پایه مس و احیای شدید اجرا می‌شود. قطعات در دمای حدود ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد پخته می‌شوند و سطح آن‌ها جلوه‌ای متالیک با رنگ‌های آبی، سبز و قرمز پیدا می‌کند. این روش به سرعت سرد شدن نیاز دارد و بنابراین برای کوره‌های پتویی مناسب‌تر است. - ساگار
ساگار یک پخت ویژه است که در آن قطعات داخل محفظه‌ای بسته (ساگار) قرار می‌گیرند تا از تماس مستقیم با شعله یا خاکستر محافظت شوند. داخل محفظه مواد رنگ‌زا مانند اکسیدها، نمک‌ها، خاک‌اره یا برگ خشک گذاشته می‌شود. بخار یا دود حاصل از این مواد روی سطح قطعه رسوب کرده و جلوه‌های رنگی و دودی ایجاد می‌کند. دمای معمول ۹۰۰ تا ۱۲۰۰ درجه سانتی‌گراد است و بهترین نتیجه در کوره‌های آجری حاصل می‌شود. - اسموک‌فایر
در روش اسموک‌فایر، قطعات پس از بیسکوییت پخت در مواد آلی دودزا مانند کاه، برگ یا پوست پیاز قرار می‌گیرند. دود آزاد شده سطح قطعه را سیاه و خاکستری می‌کند و جلوه‌های تصادفی و مات ایجاد می‌نماید. دمای این روش معمولاً بین ۶۰۰ تا ۹۰۰ درجه سانتی‌گراد است و در هر دو نوع کوره پتویی و آجری قابل اجراست.
پخت آلترناتیو در کوره گازی ستاره
کوره‌های گازی برند «ستاره» با قابلیت ایجاد جو اکسیدی و احیایی، امکان اجرای طیف متنوعی از پخت‌های آلترناتیو، از جمله راکو، احیا، لاستر احیایی، کاپرمت، ساگار و اسموک‌فایر را فراهم می‌آورند. کنترل دقیق جریان گاز و هوای ورودی، به همراه طراحی مقاوم بدنه و درب، شرایطی ایمن و کارآمد برای دستیابی به نتایج هنری و یکتا در اختیار هنرمند قرار می‌دهد. برای انجام هر کدام از این تکنیک‌ها، توجه به نوع کوره گازی لازم است. کوره‌های گازی با آجر نسوز برای انجام پخت راکو، کاپرمت، اسموک‌فایر، و هر تکنیک دیگری که نیاز به بیرون آوردن قطعه از کوره در دمای بالا هست، مناسب نیست. آجرها با دیدن شوک حرارتی در دمای بالا، امکان ترک خوردن دارند.
جدول روش‌های پخت آلترناتیو سرامیک
| روش پخت | دمای تقریبی (°C) | نوع جو | ویژگی سطحی و نتیجه | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| راکو | ۹۰۰–۱۰۰۰ | احیایی | ترک‌های ریز، رنگ‌های متالیک و جلوه‌های دود | قطعه‌ی داغ خارج و در مواد آلی (کاه، خاک‌اره و…) قرار می‌گیرد. |
| احیا | ۱۰۰۰–۱۳۰۰ | احیایی | رنگ‌های عمیق‌تر، تغییرات در لعاب‌های مسی و آهنی | کمبود اکسیژن در کوره باعث واکنش‌های شیمیایی در لعاب و بدنه می‌شود. |
| لاستر احیایی | ۶۰۰–۷۵۰ | احیایی | رنگ‌های متالیک و روغنی (طلایی، نقره‌ای، مسی) | ترکیبات فلزی روی سطح اعمال شده و در جو احیایی بیرون از کوره براقیت ایجاد می‌کنند. |
| کاپر مت | ۹۰۰–۱۰۰۰ | احیایی شدید | سطوح متالیک با طیف‌های قرمز، آبی و سبز | قطعه داغ خارج شده و دوددهی می‌شود. لعاب‌های پایه مس(تا 90درصد مس) در شرایط احیای قوی جلوه‌های خاص ایجاد می‌کنند. |
| ساگار | ۹۰۰–۱۲۰۰ | احیایی/اکسیدی | لکه‌های رنگی، جلوه‌های دود و مینرال | قطعات داخل محفظه‌ی بسته (ساگار) همراه با اکسیدها و مواد آلی قرار داده می‌شوند. |
| اسموک فایر | ۶۰۰–۹۰۰ | احیایی (دودزا) | سطح خاکستری تا سیاه با طرح‌های تصادفی | قطعه پس از بیسکوییت پخت در مواد دودی مانند برگ و کاه قرار می‌گیرد. |
منابع: